چرا اربعین حج شیعیان شد ـ اربعین ایرانیزه
۱۵ میزان ۱۳۹۹
اربعینِ ایرانیزه
علی ظهیری
«امام حسین(ع)! اگر من چند قدم برای تو پیاده نیایم، زندگی‌ام به چه دردی می‌خورد؟! نسل‌‌های آینده، از بچه‌هایم می‌پرسند: اون موقعی که پیادهروی اربعین راه افتاده بود، آیا بابا بزرگ تو هر سال اربعین می‌رفت؟» بریدهایی از سخنان حجتالاسلام علیرضا پناهیان
آئین پیاده روی اربعین برای ایرانیان یک پدیدهی نوظهور است و سرعت فراگیر شدن این پدیده به حدی بوده که جامعه شناسان و پژوهشگران را غافلگیر کرده است . به همین دلیل هنوز در حوزهی جامعه شناسی، پژوهشی در خورِ توجه و به حجمِ اهمیتِ این پدیده به دست نیامده است.(البته به طور کلّی و عمدتا با دید مثبت و کلیشهایی مکتوبات و غیر مکتوبات بسیاری در دسترس است.)
تا همین ده سال قبل اگر درصدد تهیهی فهرستی از آئین های شیعی در ایران میبودیم نامی از اربعین در آن نبود، امّا اکنون به اندازهایی پراهمیت شده که در ردیف مراسم هایی چون شب قدر ، محرم ، فاطمیه و نیمهی شعبان جای میگیرد. در این نوشتار تلاش میشود تا با غلبه بر علایق مذهبی و شخصی حتی الامکان با نگاهی تحلیلی در حد امکان به بررسی این پدیده و علل و نتایج حضور پررنگ ایرانیان، پرداخته شود . ناگفته پیداست که این مهم وظیفهی جامعه شناسان و اهل این علم است و نگارنده ابدا ادعایی در این حوزه ندارد و صرفا حاصل یادداشت ها و مشاهدات میدانی خود در چهار بار حضور در این مراسم است و نظرات خود را در قالبی منظم آورده. لازم به ذکر است نگارنده از علاقه مندان به این آئین است و ابدا با قصدی سوء قلم به دست نگرفته است و این نوشتار نگاه انتقادی ندارد و فقط تحلیل های شخصی است.
گفتاری که در صدر این نوشته نقل شده از خطیب و سخنرانی مشهور در توصیف اربعین است، پناهیان از جملهی مبلغان و مروجّان اصلی پیادهروی اربعین با ادبیّاتی تهییجی در سال های اخیر بوده و در نتیجهی همراهی دیگر خطبا و مداحان و تبلیغات رسمی نهادها و رسانه های رسمی، این پدیده به آئینی پر طرفدار در بین ایرانیان تبدیل شده است.
با سقوط صدام در سال ۲۰۰۳م/۱۳۸۲ش و به قدرت رسیدن شیعیان در عراق و تحسین روابط ایران و عراق در سطح کلان ، تبادلات فرهنگی و مذهبی بین دو ملت ، عمدتا با محوریت زیارت عتبات عالیات از سرگرفته شد. این روند با استقرار دولت جدید در عراق و افزایش نسبی امنیت و بهبود خدمات سیر صعودی به خود گرفت و در اواخر دههی ۸۰ شمسی به مشارکت روزافزون آن انجامید؛ مشارکتی که تا امروز هرسال بر میزان آن افزوده شده است.
جدول شمارهی۱:آمار رسمی شرکتکنندگان ایرانی در پیادهروی اربعین(منبع:پایگاه خبری مشرق نیوز)
| درصد رشد نسبت به سال قبل | تعداد زائران ایرانی | سال | ردیف |
| ۱۰۰ درصد | ۸۰ هزار نفر | ۱۳۹۰ | ۱ |
| ۶۰۰ درصد | ۴۸۰ هزار نفر | ۱۳۹۱ | ۲ |
| ۱۶۷ درصد | ۸۰۲ هزارنفر | ۱۳۹۲ | ۳ |
| ۱۵۰ درصد | ۱ میلیون و۲۰۰ هزارنفر | ۱۳۹۳ | ۴ |
| ۱۴۲درصد | ۱ میلیون و ۷۰۰ هزارنفر | ۱۳۹۴ | ۵ |
| ۱۳۰درصد | ۲ میلیون و ۵۰ هزار نفر | ۱۳۹۵ | ۶ |
رشد شتابندهی آمار زائران ایرانیِ اربعین را نمیتوان یک رشد معمول دانست. مشخص است که با یک«پدیدهی غیرمترقبه»(فوقالعاده) رو به رو هستیم. سؤال اصلی این است که چه عواملی برای این رشد روزافزون ، در یک بازهی کوتاه چند ساله، میتوان ذکر کرد؟ به عبارت دیگر ، چه جذابیت‌هایی اربعین را در عرض چند سال به مراسمی پر کِشش بین شیعیانِ ایرانی تبدیل کرده است؟
اساسا پیادهروی اربعین یک سلوک ابداعی شیعه های عراق است و اکثر شرکت کنندگان در آن دارای انگیزه های مذهبیاند، لکن مقصود از انگیزه و جاذبه در این نوشتار بُعد های دیگر این مراسم است که همزان با بُعد دینی، از اربعین ، اربعین ساخته است و آن را فراتر از یک مراسم مذهبیِ محض قرار داده است.
۱- علل گرایش و جذابیّت ها
الف. جذابیت تفریحی: زیارت و سیاحت توأمان
پیاده روی نوعی از انواع زیارت است و زیارت از آنجایی که با سفر همراه است ، فرعی از«گردشگری مذهبی» به حساب میآید. شخص زائر در این دسته از زیارت ، همزمانِ با بُعد مذهبی کارکرد فراغتی و سرگرمی را ، توأمان درک میکند. مضافا به این که با توجه به نوعِ خاص مفهوم«نذر» در نزد عراقی ها که مخصوص این ایام است ، هزینهای به مراتب کم تر از زیارت امام رضا(ع) بر شخص را تحمیل میکند. تنها هزینه متعلق به اخذ روادید و حمل و نقل است که اخیرا روادید نیز در ایام اربعین لغو شده است ؛ علاوه بر این برای طبقهی متوسط به پائین اقتصادی که توان سفرهای خارجی را ندارند ، این سفر جذابیّت های یک سفر خارجی را دارد، خصوصا با همراهی خانواده.
ب. جذابیّتِ لمس یک فرهنگ آئینی_مذهبیِ جدید و متفاوت
مشاهده و تجربهی یک فرهنگِ مذهبی متفاوت برای زائران ایرانی به خودی خود جاذبه است؛ شاید هیچ ایرانی نباشد که بعد از بازگشت، از مشاهدهی الگوهای متفاوت عزاداری ، مفهوم موکب و نوعِ خاص از نذر و اطعام برای دیگران با هیجان به اشتراک نگذاشته باشد. بازخورد های این خاطرات و سفرنامه ها در شبکه های اجتماعی به وضوح نشان می دهد که یکی از کِشش های این آئین برای ایرانی ها همین خدمتِ بی چشم داشت اهالیِ عراقی موکب هاست.
پ. جاذبهی تفریحی
میان جوانان ایرانی خصوصا نوجوانان و جوانان قشر متوسط به بالا در شهرهای بزرگ، حضور در اربعین یک نوع تفریح مذهبی مفّرح است؛ سفری همراه با نوعی ماجراجویی که از قبل برای حضور در آن برنامهریزی کرده و لیستی از موارد مورد نیازشان از قبیل : کولهپشتی، سربند، کرم ضدآفتاب، کفش مخصوص پیادهروی و دیگر ملزومات را تهیه می کنند . این قشر با ثبت خاطرات لحظهای به نحو: سلفی ، لایواستوری ، عکس از خوراکی ها و… که بعضا جنبهی حزن آلود و سوگ ندارد ، سعی دارند از نوعی رقابت عقب نمانند. این جنبهی تفریحی زیارت اربعین به بروز«صنعتِ اربعین» کمک کرده. بازاری که تولیدکنندگان برای ارائهی محصولات مذکور باهم به رقابت میپردازند.
نمونهای از تبلیغات محصولات مخصوص اربعین در سایت ها
از جنبهای دیگر، وجه خاصی از پیادهروی اربعین مخصوصا برای جوانان دختر ایرانی برجسته تر است و آن حضور آزادانهی آنان و گروه های دوستان حتی در نیمههای شب و بدون نیاز به حضور محارم و یا پلیس، بی آنکه مورد آزار قرارگیرند، است.
۲- جاذبهی سیاسی: ظهور قدرت شیعیان و جمهوری اسلامی
حداقل برای حامیان جمهوری اسلامی یکی از مهمترین جذابیّت های اربعین ، کارکرد سیاسی است. از شروع دههی نود رسانه های رسمی جمهوری اسلامی تبلیغات عظیمی با ادبیّاتی تهییجی و تحریضی در راستای مشارکت روز افزونِ ایرانی ها، اوج گرفت که به ثمر نیز نشست. در صف اول این تبلیغات مداحان سیاسی، خطبا و صاحب منصبان اند. مسئلهی اربعین در عراق موضوعی مذهبی-ملی است به خلاف اربعینِ ایرانی که به مراتب فراتر از یک موردِ مذهبیِ محض است و به مانند مراسمی جهانی با کارکرد های سیاسی است ؛ مراسمی که ظاهرا پوشش سیاسی اش بر ابعاد مذهبیاش سایهی سنگینی افکنده است. در چهارچوب های تبلیغیِ جمهوری اسلامی اربعین یک زور آزمایی نظام اسلامی تلقی میشود . ساده لوحانه است که همزمانی سیر صعودی این آئین را با کشمش های منطقهای خصوصا رقابت ایران با عربستان سعودی و ترکیه(دو نمادِ متفاوت از اسلام با ایران) را تصادفی بدانیم. این برجسته سازی سیاسی تا حدی است که از آن به مانورِ قدرت شیعیان یاد میشود. تعبیر به «تمدن سازی» در اربعین نیز از همین سنخ است .
۳- جذابیّت بینالمللی: اجتماع بینالمللی شیعیان جهان
در هیچ برههای از تاریخ تشیّع گردهمایی به مانند مراسم اربعین پیدا نمیشود، وتا به امروز تنها تجمع بینالمللیِ سالانهی شیعیان جهان است. آئینی که هرساله بر جمعیت آن افزوده میشود و شیعیان از سراسر عالم در آن حاضر میشوند و به اظهار شعائر مذهبی خاصِ خود میپردازند. همچنین این تجمع سالیانه ، فرصتی است تا شیعیان در فضایی آکنده از«مودت» و «اعتماد»، به تعامل و ارتباط با هم مذهبان خود از دیگر نژاد ها، ملیّت ها، قومیّت ها و فرهنگ ها بپردازند.این تجربهی ناب و تازهای است که شیعیان قبل از اربعین آنرا فقط در مناسک حج تجربه کرده بودند اما اربعین، به دلایل گوناگونی برای یک فرد شیعه جاذبه‌هایی به مراتب بیشتر از حج دارد: اول این که اربعین از جملهی «آئینهای ثانویه» است که برای دینداران جذابتر از مناسک و آئینهای اولیهاند. چرا که این نوع از آئینها قالبی غیررسمی و نرم دارند و آزادی عمل دینداران در آن ها بیشتر است. در مقابل مناسک اولیه که فرم و قالبی سخت ، تغییر ناپذیر و ثابتی دارند. جالب اینکه آئینهای ثانویه در هر دینی جایگاه حاشیهای دارند اما در دینداری عوام اهمیتی فراتر از متن پیدا میکند. مثال روشن این مسأله را میتوان در جایگاه برتر حب اهلبیت(ع) خصوصا امام حسین(ع) نسبت به اصل «توحید» و یا جذابّیتِ به مراتب بیشتر عزاداری در تشیع مردمی نسبت به مناسک رسمی واولیّه نظیر نماز و روزه و حج دید.
دلیل دوم به جذابیّتهای مذهبی کربلا برگردد که در فرهنگِ عام شیعی جایگاهی به مراتب بالاتر از بیتالله حرام دارد. در روایتی منسوب به امام صادق(ع) چنین آمده است:«…والله ، لو إنّی حدَّثتکم بفضل زیارته وبفضل قبره لترکتمُ الحَجَّ رأساً وما حَجَّ منکم أحَدٌ… .» به خدا سوگند اگر از فضیلت زیارت آن حضرت و قبرش برایتان سخن بگویم ، اساسا حج رفتن را ترک میکردید و احدی از شما به حج نمیرفت.(کامل الزیارات، ابن قولویه القمی،ص۲۷۹)
دلیل سوم اینکه شرکت در مراسم اربعین همانگونه که پیشتر ذکر شد، هزینهای به مراتب کمتر نسبت به حج دارد . برای حج به مناسب محدودیت ها و جمعیت بالای متقاضی یک شیعهی ایرانی باید سالها منتظر بماند تا نوبتش برسد. مضافا بر اینکه تنشهای اخیر بین ایران و عربستان سعودی به عنوان یک سرعتدهنده عمل کرده است ، این باور که حضور در حج منجر به کمک مالی به وهابیت است و حضور در اربعین کمک به دولتِ شیعی عراق، بر غلبه جذابیت های اربعین بر حج نیز افزوده است.
۲- آثار و نتایج
در تحلیل هایی که تاکنون از این آیین ارائه شده ، فقط نقاط قوت و امتیازاتش برجسته شده است ، این نگاهِ صرفا مثبت و نبود رویکرد انتقادی، میتواند در آینده مخاطرات و چالش هایی را پدید آورد. در ادامه به چند مورد از این نتایج و پیامدها اشاره میشود:
الف- تغییر در الگوهای فرهنگِ مذهبی
در دورهی پساصدام و با مرتفع شدن موانع سیاسی، ارتباطات مستقیم دو ملت عراق و ایران از سر گرفته شد. این تعاملات تا کنون در قالب گردشگری مذهبی و حضور ایرانیان در عراق به منظور زیارت عتبات عالیات و در مقابل حضور عراقیها در ایران برای سیاحت و زیارت اماکن مذهبی بوده و به طور طبیعی زمینه را برای تأثیر و تأثر و تبادلات فرهنگی مستقیم دو ملت فراهم کرده است . یکی از بسترهای این تبادل ، فرهنگ مذهبی دو ملت است. در پیادهروی اربعین، به جهت فضای همزیستی و ارتباط بلاواسطه ، تعامل مذهبی به بالاترین سطح خود رسیده است. حضور جمعیت کثیری از اقشار مختلف مردم ایران که عملا چند روز را در ضیافت مردم میگذزانند، فرصت های تازهای برای تعامل فراهم کرده است. در همین مدت کوتاه ، متأثر از این تعاملات تغیراتی رخ داده است که میتوان انتظار داشت در آینده بر گسترهی آن افزوده شود . از جمله میتوان به ، رواج واژهی «موکب» در سال های اخیر در ادبیات شیعیان ایرانی اشاره کرد. اما شاید مهمترین تغییر در فرهنگ مذهبی را بتوان تثبیت فرم «پیادهروی» به عنوان یکی از فرم های آیینی تشیعِ ایرانی دانست. نمونهی شاخص ، شبیه سازی پیادهروی اربعین در قالب پیادهروی از میدان امام حسین(ع) تا حرم عبدالعظیم حسنی در تهران است که از سال ۱۳۹۳ آغاز شد و پیش از این هیچ سابقهای نداشته است. نکتهی جالب آن است که در تبلیغات ، از این مراسم به عنوان «جاماندگان» تعبیرشده و برگزارکنندگان آن نیز نام «ستاد جاماندگان اربعین» را برای خود برگزیدهاند. این تعابیر علاوه بر آن که نشان دهندهی اهمیت یافتن اربعین در طی چند سال به گونهای که به یک معیار ارزشی تبدیل شده است ، «جبرانی» بودنِ مراسم شبیه سازی شده را نشان میدهد . مشابه این مراسم در شهرهای دیگر نیز برگزار میشود مانند «پیادهروی غدیر» در قم و پیادهروی زائران حرم امام رضا(ع) در انتهای ماه صفر ، و قابل پیشبینی است که که در سال های بعد فراگیرتر شود. نکتهی جالب دیگر طرحی با عنوان«قدمهای نیابتی» است که طی آن ، زائران به نیابت از آن ها که محروم ماندهاند، ۱۴ قدم به نیابت بر میدارند. این طرح ابداعی را میتوان گام دیگری در راستای شبیه سازی اربعین و حج دانست. زیرا انجام حج و عمرهی نیابتی از دیرباز متداول بوده و حتی در فقه نیز برای آن موازینی لحاظ شده است.
پیادهروی عیدغدیر در قم عکس از )سایت تسنیم)
ب- حساسیت زایی سیاسی
رشد تصاعدی اهمیت اربعین ، چنانچه با همین میزان ادامه پیدا کند ، احتمال زیادی دارد که حساسیت هایی را در بین کشورهای منطقه (خصوصا اعراب و در رأس آنها عربستان سعودی) ایجاد کند. شرایط بغرنج و گداختهی محل برگزاری این آئین یعنی عراق(به ویژه امسال(۱۳۹۸)) و مدیریتِ علنی ایران ، میتواند بر حساسیت ها بیفزاید. بهرهبرداری سیاسیِ افراطی ایران از این مراسم نیز این روند را تشدید میکند .خصوصا وقتی با تبلیغات وسیعی همراه میشود طبیعتا میتواند به بروز واکنش رقیبان منطقهای ایران مانند عربستان و ترکیه بیانجامد و رنگ مذهبی و طائفهای به این رقابت ببخشد.
پ- درگیریهای درون گفتمانیِ شیعه
فضای آزاد و متکثّرِ موجود در اربعین محل مستعدی برای ابراز وجود و تبلیغات برای هر گروهی از شیعه اعّم از کوچک و بزرگ است. این حضور آزادانه به طبیعت حال بستری برای ظهور تنازع است، مصداق این تنازع تقابل طرفداران آیتالله خامنهای و طرفداران آیتالله شیرازی است که در پیادهروی اربعین شکل علنی به خود گرفته است و مضاف بر درگیریهای لفظی و کلامی ، بعضا به برخورد های فیزیکی حامیان دو گفتمان و تخریب تبلیغات و تصاویر رهبران جریان مقابل کشیده شده است . این هیجانات در فضای آزاد و کنترل ناپذیر اربعین در صورتی که مدیریت و مهار نشود ، احتمال دارد زمینهساز بروز درگیری های بی انتهایی شود و اصل آیین را به حاشیه ببرد.
ج- تعمیق شکاف شیعه-سنی
اجتماع میلیونی پیروان مذهبی که«اقلیت» محسوب میشوند ، طبعاً به تراکم و تقویت احساسات درون مذهبی در بین ایشان میانجامد. در سال های اخیر و به ویژه پس از حادثهی منا ادبیاتِ تمایزسازی شکل گرفت که تقابل حج و اربعین ، یکی از نمودهای آن است . پیامد این ادبیات واژههایی مانند«حج شیعه» «حج حسینی» در توصیف پیادهروی اربعین است. اگرچه این تقابل سازی ها خاستگاه و کارکرد ادبی و احساسی دارند. اما نتایجشان تنها منحصر به این حوزه نخواهد ماند. ترویج تقابل اربعین و حج و کوچک شمردن مناسک منصوص اسلامی «حج ابراهیمی» در مقابل آئین ابداعی شیعیان «اربعین حسینی»، عملاً مرزهای فرقهایی و اقلیتی شیعه امامیه در جهان اسلام را پررنگتر ساخته و فاصله گذاری و شکاف شیعیان با دیگر مسلمانان را تشدید میکند.
یادداشت «اربعین حسینی،حج شیعیان» از حمید رسایی فعال سیاسی
کلام آخر
همانگونه که گذشت آئین پیادهروی اربعین یک آئین متاخر و بومیِ شیعیان عراق است که چند سالی است مورد توجه شیعیان دیگر کشورها و به طور ویژه ایرانی ها قرار گرفته است . در این نوشتار تلاش شد دلایل جذاب بودن اربعین برای ایرانیان و کیفیت و پیامدهای شرکت آنان در آن بررسی شود. لزوماً پرداختن به این علل و جذابیت ها به معنای انکار انگیزههای مذهبی نیست. نتایجی که ذکر شد بعضاً به وقوع پیوسته است و برخی در آستانهی وقوع است و از برخی شاید بتوان پیشگیری کرد.
زیتون